Chu sa là một loại quặng tự nhiên có màu đỏ, thành phần chính là sunfua thủy ngân tự nhiên, đã qua xử lý. Cát đầu thường ở dạng bột màu đỏ, thường ở dạng viên bi óng ánh với nhiều kích cỡ khác nhau, và có màu đỏ sẫm hoặc đỏ tươi. Do có độc tính mạnh nên chu sa ít được dùng làm thuốc trong tây y. Trước đây, chu sa thường được bào chế thành thuốc mỡ 10% để chữa bệnh giang mai.
Hiện nay, khi thu hoạch nó trong tự nhiên, người ta thường nấu chảy để lấy thủy ngân. Thủy ngân thường được sử dụng trong sản xuất nhiệt kế, khí áp kế, điện kế, đèn huỳnh quang, thuốc trừ sâu, v.v. Ngược lại, Đông y sử dụng chu sa trong nhiều liệu pháp an thần. Tuy nhiên, loại thuốc này rất độc nên bạn chỉ được sử dụng khi có chỉ định của bác sĩ.
Công dụng của chu sa
Thời xưa, chu sa được mài ra làm mực đỏ gọi là son để chấm bài viết hoặc đánh dấu. Khi có các trường hợp sốt nóng, có kích động, người ta thường mài nước son cho uống có tác dụng thanh nhiệt tả hoả an thần. Hiện nay, trong dân gian, người ta vẫn dùng chu sa và từ thạch để điều trị các trường hợp động kinh, sốt cao co giật. Thần sa cũng là sa thạch, được khai thác ở Hồ Nam, được coi là tốt hơn là do chúng có tỷ lệ selen cao hơn.
Về thành phần hóa học, chu sa, thần sa chứa Sunfua thủy ngân (thành phần chủ yếu) và selenua thủy ngân (tỷ lệ thấp). Theo Đông y, chu sa, thần sa vị ngọt, tính hơi hàn; vào kinh Tâm. Công năng yên hồn phách, định kinh giản, sáng mắt, giải độc. Chữa điên cuồng kinh quý (sợ, hồi hộp), mất ngủ, ác mộng, thông huyết mạch; dùng ngoài trị sang độc (mụn nhọt độc).
Một số bài thuốc dân gian có chu sa
Chu sa, thần sa là vị thuốc quý chữa điên cuồng kinh quý (sợ, hồi hộp), mất ngủ, ác mộng, thông huyết mạch; dùng ngoài trị sang độc (mụn nhọt độc). Cách dùng và liều lượng: 1 – 3 phân (0,3 – 0,95g), phần nhiều cho vào thuốc hoàn tán; dùng ngoài lượng vừa đủ, nghiền đắp vào chỗ đau.
Trấn tâm, an thần
- Trị các chứng ngủ không yên, hồi hộp, tim đập mạnh, kinh giản, điên cuồng. Dùng bài Hoàn Chu sa an thần (An thần hoàn): chu sa 8g, hoàng liên 12g, sinh địa 8g, đương quy 4g, cam thảo 4g. Chu sa nghiền mịn theo phương pháp thuỷ phi; các vị còn lại nghiền chung thành bột mịn. Tất cả trộn đều, luyện với mật ong làm hoàn. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 4g, uống với nước sôi còn nóng, trước lúc đi ngủ. Chữa các chứng huyết hư, hoả thịnh, tâm thần bất an, phiền táo (lo phiền) mất ngủ.
- Giải độc, chữa mụn nhọt: Chữa các mụn nhọt sưng tấy, ung độc và mụn lở trong miệng, mũi họng sưng đau: dùng tăm bông chấm bột thuốc, chấm vào chỗ đau.
Bài thuốc trị chứng mất ngủ
- Tai ù, buồn bực, khó ngủ, trằn trọc, rêu lưỡi đỏ và chân tay nóng
- Chuẩn bị: Cam thảo 3g, hoàng liên 6g, chu sa 4g, ngũ vị tử 5g, nhân sâm 7g, hắc táo nhân, đan sâm, thiên môn đông, bạch linh, đương quy, sinh địa, viễn chí (chế) mỗi vị 10g, cát cánh 9g, bá tử nhân 8g và huyền sâm 9g.
- Thực hiện: Chế thành hoàn, mỗi lần dùng 3 – 4g uống với nước ấm. Ngày dùng 2 lần cho đến khi khỏi.
Bài thuốc trị cổ họng sưng đau
- Niêm mạc miệng bị lở loét và mụn nhọt sưng đau
- Chuẩn bị: Mang tiêu 50g và chu sa 5g.
- Thực hiện: Mỗi lần dùng 1 ít uống với nước sôi để nguội.
Bài thuốc trị chứng tâm hỏa vượng
- Khó ngủ, tinh thần bứt rứt, mạch tế sắc, đầu lưỡi đỏ)
- Chuẩn bị: Chích cam thảo, sinh địa và quy thân mỗi vị 2g, chu sa 4g và hoàng liên 6g.
- Thực hiện: Chu sa đem thủy phi rồi tán mịn cùng với các dược liệu khác, làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 4 – 12g với nước ấm, nên dùng trước khi đi ngủ.
Thực đơn chữa bệnh hiệu quả
Tim lợn hầm chu sa: chu sa 1,0g (bột), tim lợn 1 cái. Tim lợn làm sạch, rạch mở cho chu sa vào, khâu kín lại, đổ nước vừa đủ hầm chín, thêm gia vị. Ăn tim lợn chín và nước canh. Dùng tốt cho bệnh nhân bồn chồn kích động, mất ngủ, suy nghĩ lo âu, di tinh, động kinh co giật. Tim lợn hầm chu sa rất tốt cho bệnh nhân bị bồn chồn kích động, mất ngủ, suy nghĩ lo âu, di tinh, động kinh co giật.
Chu sa nhân sâm sơn dược kê đản cao: chu sa 6g, nhân sâm 30g, sơn dược 30g. Các dược liệu nghiền tán mịn, trộn đều. Mỗi lần dùng 6g bột, khuấy đều trong 1 bát con với 1 quả trứng gà, hấp cách thủy cho chín để ăn. Dùng tốt cho người ăn kém, chậm tiêu, hồi hộp, mất ngủ, đánh trống ngực. Chu sa đăng tâm kê đản cao: chu sa 1g, đăng tâm thảo 9g, lòng đỏ trứng gà 2 quả. Đăng tâm nấu lấy nước (bỏ bã), cho tiếp chu sa, Lòng đỏ trứng vào, khuấy đều, nấu chín. Dùng tốt cho người bệnh rối loạn thần kinh chức năng, hysteria.
Kiêng kỵ: người không thực nhiệt không dùng. Cấm dùng lửa để nung chu sa. Không được uống quá liều lượng, hoặc uống kéo dài, đề phòng ngộ độc do thuỷ ngân trong chu sa.